Het Cobra Effect – hoe beloningen tot ongewenste resultaten kunnen leiden

Bij het oplossen van complexe problemen moet je goed uitkijken dat je niet het verkeerde gedrag stimuleert. Een goedbedoelde interventie kan namelijk zomaar het tegenovergestelde bereiken van het effect dat je voor ogen had. Dit wordt ook wel het Cobra Effect genoemd. Als je snapt hoe en wanneer dit effect zich voordoet kun je het gelukkig vermijden.

Beloningen zijn geweldig als je mensen wilt stimuleren om iets te doen (of te laten). Je moet echter goed uitkijken hoe je de beloningsconstructie vormgeeft. Hoewel beloningen krachtige motivators zijn, kunnen ze namelijk ook helemaal verkeerd uitpakken. Wanneer een interventie het probleem op onvoorziene wijze verergert, spreken we van het Cobra Effect.

Het Cobra Effect

‘Het Cobra Effect’ verwijst naar een berucht voorbeeld van een beloningssysteem dat totaal verkeerd uitpakte. In de tijd dat de Britten nog de dienst uitmaakten in India, begonnen de machthebbers zich op enig moment zorgen te maken om de vele giftige cobra’s die rondkropen in Delhi. Om de cobrapopulatie in te dammen besloot de regering om een prijs te zetten op elke dode cobra die zou worden ingeleverd. Aanvankelijk leek het systeem te werken. Vele dode cobra’s werden ingeleverd en het aantal cobra’s in de stad leek af te nemen. Je zou verwachten dat, nu steeds minder cobra’s te vinden waren in de stad, ook het aantal ingeleverde cobra’s zou afnemen. Niets bleek echter minder waar. De dode cobra’s bleven binnenstromen… Waar kwam deze oneindige voorraad aan gifslangen vandaan?

Uiteindelijk ontdekten achterdochtige ambtenaren wat er aan de hand was; ondernemende burgers hadden hun kans schoon gezien en waren cobra-boerderijen begonnen. De genereuze beloningen stimuleerden onbedoeld heuse fokprogramma’s. De overheid greep snel in en stopte met het uitbetalen van beloningen. Als reactie hierop lieten de eigenaren van de cobra-boerderijen al hun (nu waardeloze) slangen los. Het gevolg; er waren in één klap meer cobra’s in Delhi dan ooit tevoren!

Uit het verhaal van de cobra’s in Delhi blijkt wel dat je voorzichtig moet omspringen met beloningen. Je krijgt meer van wat je beloont. Zet je een beloning op het aanleveren van slangen, dan is de kans groot dat mensen een manier zoeken om voor méér slangen te zorgen. Onvoorziene gevolgen liggen op de loer.

Hoeveel van het cobraverhaal daadwerkelijk gebeurd is, is niet helemaal duidelijk. Dat het beschreven effect bestaat is echter zonneklaar. Er zijn talloze voorbeelden van initiatieven die onbedoeld contra-productief gedrag stimuleerden. Neem de aanpak van een grote rattenplaag in Hanoi begin vorige eeuw…

Hoe de aanpak Hanoi’s rattenplaag nog een staartje kreeg

Toen Hanoi nog onder Frans bewind stond waren de Fransen vastbesloten er de mooiste stad in Azië van te maken. De riolering die de Fransen hadden aangelegd in hun pogingen om Hanoi te moderniseren zorgde echter al snel voor problemen. Het riool bleek een ideale schuilplek voor ratten. De rattenpopulatie groeide snel en de Franse machthebbers wisten dat ze snel moesten ingrijpen. Een beloningssysteem werd geïntroduceerd om de rattenplaag onder controle te krijgen. Voor elke ingeleverde rattenstaart zou de overheid een bedrag betalen. Burgers grepen onmiddellijk hun kans. Duizenden rattenstaarten werden ingeleverd op het stadhuis. De Fransen waren in hun nopjes. Wat echter tot enige ongerustheid leidde, was dat steeds vaker ratten zonder staart werden gesignaleerd in de buitenwijken. Maar pas enkele maanden later realiseerde men zich hoe ernstig de situatie echt was. Een gezondheidsinspecteur die op bezoek was in de buitenwijken van Hanoi stuitte bij toeval op, je raadt het al; rattenboerderijen. Ondernemende lieden waren ratten aan het fokken. Ze hakten de staarten af, maar hielden de verminkte ratten om nieuwe ratjes te maken. In plaats van de plaag een halt toe te roepen had het beloningssysteem van de Fransen geleid tot nog veel méér ratten.

Het Cobra Effect doet zich overigens niet alleen voor wanneer je van plaagdieren af probeert te komen. Het kan ook leiden tot meer files.

Hoe het beperken van autogebruik kan leiden tot méér auto’s op de weg

Het gedrag dat wordt beloond is niet altijd zo duidelijk als in de voorgaande voorbeelden. Zelfs als je geen beloningen uitdeelt kun je per ongeluk ongewenst gedrag aanmoedigen. Een goed voorbeeld van zo’n onvoorziene perverse prikkel komt uit Mexico:

Sommige steden hebben zoveel autoverkeer dat de luchtverontreiniging de spuigaten uitloopt. In Mexico Stad probeerde men hier iets aan te doen met het programma ‘Hoy No Circula’. Op basis van nummerborden werd het gebruik van auto’s aan banden gelegd. Het cijfer waarop je nummerbord eindigde bepaalde op welke weekdag je auto stil moest blijven staan. Eindigt je nummerbord bijvoorbeeld op een vijf of zes? Dan mag je op een maandag met deze auto niet de straat op.

Het klinkt zo logisch. Als elke auto ten minste één dag van de week niet gebruikt kan worden, dan móet dit wel tot minder autoverkeer leiden, nietwaar?

De praktijk bleek weerbarstiger. Omdat veel bewoners graag op alle dagen wilden blijven rijden, gingen een hoop mensen over tot de aanschaf van een goedkoop autootje met een ‘aanvullende’ nummerplaat. Zo konden ze met hun tweede auto de beperkingen eenvoudig omzeilen. Niet alleen zorgde deze onvoorziene koopwoede voor een heleboel extra auto’s op de weg, maar je kunt er vanuit gaan dat de luchtkwaliteit niet bepaald gebaat was bij alle oude goedkope wagens die de stad in kwamen. En alsof dat nog niet erg genoeg was, hadden veel huishoudens nu opeens een extra auto om in het weekend meer te rijden.

Vraag jezelf af hoe jouw interventie verkeerd uit zou kunnen pakken

Het is verstandig om vooraf goed na te denken over alle manieren waarop jouw aanpak per ongeluk het tegenovergestelde zou kunnen bereiken van wat je voor ogen hebt. Doe daarom altijd een potentiële problemenanalyse vóór je overgaat tot implementatie en vraag jezelf af welk gedrag je nu eigenlijk aanmoedigt. Met een potentiële problemenanalyse kun je mogelijke valkuilen in kaart brengen. Dit stelt je in de gelegenheid om preventieve acties te bedenken en een plan B te formuleren voor als het tóch misgaat. Door vooraf goed na te denken over ongewenste effecten kun je het Cobra Effect voorkomen.

Een beter alternatief

Het is niet eenvoudig om mensen te stimuleren hun gedrag te veranderen. Het uitdelen van (financiële) beloningen is dan ook aantrekkelijk. Mensen reageren tenslotte goed op financiële prikkels. Toch is er een beter alternatief. Als je menselijk gedrag wilt beïnvloeden zonder het Cobra Effect te riskeren, raad ik je aan nudging toe te passen. Nudging is een manier om mensen te stimuleren hun gedrag zo aan te passen dat hun omgeving én zij zelf er beter van worden. En dit zónder het gebruik van financiële beloningen of het beperken van de opties.

Ben je benieuwd hoe jij nudging kunt inzetten in jouw werk? Dan is de incompany training Nudging echt iets voor jou. Boek deze training via https://hatrabbits.com/training-nudging/