Onaangenaam ontwerp – hoe je ongewenst gedrag kunt ontmoedigen

Met onaangenaam ontwerp kun je onwenselijk gedrag ontmoedigen. Door een omgeving of object ongemakkelijk vorm te geven kun je problematisch gedrag voorkomen.

Sociale problemen ontstaan vaak omdat mensen verkeerde beslissingen nemen en iets doen waar anderen last van hebben. Mensen zijn nu eenmaal niet perfect en als je ze hun gang laat gaan maken ze er soms een potje van. Gelukkig kan gedrag beïnvloed worden.

Frictie toevoegen

Welke gedrag mensen vertonen in een bepaalde situatie hangt af van verschillende factoren. Hoe gemotiveerd zijn ze om iets te doen? Hoe moeilijk is het om iets wel of niet te doen? Is er een trigger die hen eraan herinnert om tot actie over te gaan? Als je snapt hoe deze principes werken, dan weet je ook hoe je gedrag kunt sturen. Je kunt gewenst gedrag stimuleren en onwenselijk gedrag ontmoedigen. Eén van de manieren om te zorgen dat mensen geen dingen doen die problemen veroorzaken, is door een beetje frictie toe te voegen. Mensen kiezen het liefst voor de makkelijkste optie, dus een klein beetje ongemak kan een wereld van verschil maken. Door ‘slechte’ opties minder aantrekkelijk of net iets moeilijker te maken kun je een hoop problemen voorkomen.

Onaangenaam ontwerp

Bewust iets moeilijker of minder aantrekkelijk maken wordt ook wel ‘unpleasant design’ of onaangenaam ontwerp genoemd. Waar ontwerpers normaal gesproken dingen zo comfortabel en gebruiksvriendelijk mogelijk maken, zetten ze zich bij onaangenaam ontwerp juist in om bepaald gedrag ongemakkelijk, moeilijk of oncomfortabel te maken. Zo kun je beïnvloeden hoe mensen zich gedragen, zelfs als er geen autoriteit in de buurt is om een oogje in het zeil te houden.

Een bekend voorbeeld van onaangenaam ontwerp is het gebruik van blauw licht in openbare toiletten. Omdat het blauwe licht het moeilijk maakt om je aderen te vinden, wordt de ruimte ongeschikt voor het injecteren van drugs. De simpele ingreep maakt de ruimte onaantrekkelijk voor drugsverslaafden en rondslingerende naalden zijn niet langer een probleem.

Bestudeer de mensen die je wilt beïnvloeden

Voor je iets onaangenaams gaan ontwerpen is het verstandig om je te verdiepen in je doelgroep. Wie zijn de mensen die je probeert te beïnvloeden? Ga naar ze toe, praat met ze en onderzoek wat hun motieven zijn. Wat vinden ze belangrijk? Waar houden ze van en waar hebben ze juist een hekel aan? Wat zou hen ervan weerhouden om te doen wat zo problematisch is? Wanneer je je huiswerk hebt gedaan weet je wat je te doen staat.

Roze licht om tieners op afstand te houden

Hangjeugd kan op sommige plekken voor problemen zorgen. Denk bijvoorbeeld aan een appartementencomplex of verzorgingstehuis waar groepen jongeren ’s avonds voor de deur hangen. Als zo’n groep verveelde jongeren rookt in het portiek, veel herrie maakt of voorbijgangers lastigvalt, kan dit het leven van bewoners aardig zuur maken. En wanneer hangjongeren uit verveling dingen gaan slopen wordt de sfeer nòg grimmiger. In zulke gevallen is het niet vreemd dat bewoners de ongenode gasten willen weren.

Als je je een beetje verdiept in wat jongeren bezighoudt, ontdek je al snel dat klassieke muziek onder de huidige jeugd niet erg populair is. En warempel, als je klassieke muziek uit de speakers laat schallen kun je tieners vrij eenvoudig op afstand houden. Maar mocht een beetje Vivaldi niet het gewenste effect hebben, dan kun je de omgeving altijd nòg een tandje onaangenamer maken…

Op sommige locaties worden jongeren geweerd met hoge pieptonen. De Mosquito is een apparaatje dat ontworpen is om jongeren te verjagen van plekken waar ze problemen veroorzaken. Het kastje maakt een geluid dat bewust onaangenaam klinkt in jonge oren. Volwassenen kunnen de hoge tonen niet horen, maar voor tieners is het geluid bloedirritant.

Geluid is natuurlijk niet de enige manier om een locatie onaangenaam te maken voor jongeren. Je kunt ook licht gebruiken om hangjeugd op afstand te houden. Waar zijn jongeren tenslotte het meest onzeker over?

Juist, jeugdpuistjes.

Roze lampen kunnen jongeren op afstand houden, omdat het roze licht oneffenheden in de huid accentueert. Geen tiener die voor z’n lol in zo’n ongunstig licht gaat staan.

De muur die ‘terugpist’

In sommige gebieden zijn problemen haast onvermijdelijk. Neem St. Pauli, het uitgaansgebied van Hamburg. Dronken bezoekers drijven hier de bewoners tot wanhoop. Na een lange nacht in de kroeg legen veel dronken mannen hun blaas tegen de muren in de wijk. Soms plassen ze zelfs op de speelplaats. Als reactie op deze smeerlapperij besloot de lokale overheid wat onaangenaam ontwerp toe te passen. Een aantal van de meest ‘populaire’ muren werd bewerkt met een sterk waterafstotende coating. Deze laag is zo waterafstotend dat urine direct terugspat op de schoenen van de overtreder.

Controversieel

Hoewel onaangenaam ontwerp effectief kan zijn, klinkt er ook steeds meer kritiek op deze manier van gedragsbeïnvloeding. Veel onaangename objecten in de openbare ruimte benadelen namelijk specifieke groepen en voelen dus nogal discriminatoir. Soms zijn de ingrepen behoorlijk agressief. Denk bijvoorbeeld aan de venijnige punten die in sommige trottoirs worden aangebracht om te voorkomen dat daklozen er overnachten. Niet alleen zijn ingrepen zoals deze behoorlijk onsympathiek, ze focussen vaak ook op symptomen in plaats van op de oorzaak van het probleem. Punten op daken die duiven moeten afschrikken zorgen bijvoorbeeld dat op andere plekken in de stad juist grotere concentraties duiven neerstrijken.

Let er bij het gebruik van onaangenaam ontwerp dus op dat je interventie ethisch en effectief is. Blijf bovendien meten of je ingreep (nog steeds) het gewenste effect tot gevolg heeft en wees scherp op onverwachte gevolgen. Kom je erachter dat je ingreep ongewenste effecten heeft, grijp dan in. Alleen zo zorgt onaangenaam ontwerp dat onze samenleving aangenamer wordt.

Benieuwd welke andere vormen van gedragsbeïnvloeding er zijn? In ons digitale Nudging Werkboek beschrijven we 25 krachtige technieken die je kunt gebruiken om gedrag te beïnvloeden.